In mijn recent verschenen boek Halvering van de waanzin introduceer ik in hoofdstuk 8 het onderscheid tussen kaas en melk: “kaas kun je in blokjes snijden, melk niet.” Dit beeld verschijnt steeds op mijn netvlies als ik op tv de uitleg zie over de geleidelijke opheffing van de lockdown. Zorgvuldig, met een gebarentolk op de achtergrond, snijden Mark Rutte en Hugo de Jonge haarscherp, wel geformuleerd en gebaseerd op degelijke wetenschap, lijnen door de melk… die daarna meteen beginnen te vloeien. Aan de ene kant van de veronderstelde lijnen zie je bewindslieden denken van: “snappen ze er nou werkelijk helemaal niets van?” Aan de andere kant zijn het de mensen die het aangaat die denken van: “snappen ze er nou werkelijk helemaal niets van?” Wat half maart nog goed lukte, lijkt steeds moeilijker te worden: helderheid bieden. De ingewikkeldheid neemt toe en regelmatig schieten meningen uit de bocht. Het onderhuids verzet neemt toe.
Complexiteit
Mijn inbreng in deze blog betreft het begrip complexiteit. Ik ben ervan overtuigd dat de complexiteitswetenschap in deze tijden van radeloosheid enig houvast kan bieden. Na bijna dertig jaar ervaring met het in de praktijk toepassen van bouwstenen uit deze tak van de wetenschap, heb ik geleerd de volgende vraag te stellen als je geconfronteerd wordt met een lastig vraagstuk: “Is er sprake van complexiteit?” Zo ja, dan is de eerste reactie: “Ik weet niets.” Dat leer ik ook aan mijn studenten. Onwetendheid is de basis voor wijsheid. Want alleen dan sta je open voor verschillende bronnen van kennis. Wat ik nu zie is dat allemaal deskundigen, vooral de bekende Nederlanders, over elkaar heen buitelen en claimen hét te weten. Iedereen wil in beeld. Naar een vast (te klein) clubje wordt echt geluisterd.
In- en uitsluiten
Om tot wijsheid te komen, moet je keuzes maken, als kabinet, lokale overheden, ondernemers, bewoners, verenigingen, et cetera. Iedereen moet keuzes maken. Daarbij kun je niet alles en iedereen in beschouwing nemen. Bij het maken van de keuzes sluit je zaken in én uit. Je trekt grenzen. Wat ik in Halvering van de waanzin illustreer is dat bij complexe processen de grens tussen wat je in- en uitsluit niet statisch is (als kaas), maar vloeibaar (als melk). De grenzen dansen heen en weer en op en neer. De ene keer zoom je in op het een, daarna op het ander. Het toelaten van deze beweeglijkheid zorgt ervoor dat we gezamenlijk leren en adapteren. Uiteindelijk komen we, wat de huidige crisis betreft, terecht in een situatie waar corona een onderdeel is geworden van onze maatschappelijke dynamiek, net als soa’s, aids, longkanker en hart- en vaatziekten. We houden er rekening mee, moeten iets van onze vrijheid inleveren, maar het virus is niet alles bepalend voor ons doen en laten. Het leven zelf geeft richting.
Phronesis
In de titel van deze blog spreek ik over praktische wijsheid. Dit begrip bouwt voort op het concept van phronesis zoals dat ooit door Aristoteles is geïntroduceerd. Wijsheid laat zich bij complexe vraagstukken niet berekenen, maar komt voort uit het in dialoog brengen van wetenschappelijke kennis en (mijn woorden) ervaringskennis uit de praktijk. En daar wringt de schoen, zoals ik ernaar kijk. Wat je ziet is dat er zeer veel gewicht wordt toegekend aan de inbreng van virologen. Niet onlogisch, maar het schiet door. Alle handelingen die we verrichten worden gelegd langs de maatlat van hun deskundigheid. Alsof je alleen aan corona kunt doodgaan en levenskwaliteit uitsluitend wordt bepaald door het niet hebben van corona. Beelden vervormen zich. Reizen per openbaar vervoer percipiëren we als horizontale verplaatsing van ingeblikte corona en sporten als het corona uitblazen in de richting van andere sporters. Het leven toont zich als een grote vergaarbak van onverantwoorde corona-risico’s. Op basis van virologische kennis snijden we vervolgens de melk in blokjes, los gezongen van wat vervoer, sport en samen leven werkelijk voor ons betekent. Zo lijkt het.
Verantwoordelijkheid
Als je invulling wilt geven als overheid aan praktische wijsheid, moet je niet de principes doorsnijden op basis waarvan deze kan ontstaan. Dat wil zeggen dat je enerzijds duidelijke kaders moet meegeven en anderzijds veel vrijheid moet geven aan de mensen die in de praktijk werken aan sport, kunst, cultuur, ondernemen, zorg, et cetera. In dialoog ontstaat er iets rond de grenzen tussen in- en uitsluiten die zich continu wijzigen. De kaders van de overheid moeten niet samenvallen met die grenzen, maar er ruim omheen liggen, en zo logisch zijn dat iedereen het nut ervan inziet. Dat je thuis moet blijven als je ziek bent, is voor een ieder zo klaar als een klontje, net als het niet opzoeken van van je 90-jarige oma als je een paar dagen daarvoor naar een concert (een evenement) bent geweest. De verantwoordelijkheid moet liggen bij de mensen die er het best invulling aan kunnen geven, in dialoog met anderen. Hoe hoger de complexiteit, hoe dichter je op de praktijk moet zitten. Het alternatief is het inrichten van een samenleving op basis van angst en wantrouwen.
Punten van zorg
Ik heb persoonlijk vele punten van zorg. Ik noem er enkele:
- Dat problemen die ontstaan als gevolg van de lockdown teveel op de achtergrond worden geplaatst bij de afwegingen van wat wel en niet is toegestaan. Dat er vele psychische problemen ontstaan, mensen gemiddeld ongezonder eten en minder bewegen, heeft ook consequenties voor de volksgezondheid. Huiselijk geweld neemt toe.
- Dat de liefde voor mensen in de zorg tijdelijk is.
- Dat getallen – de cijfers – niet het beleid ondersteunen, maar bepalen. Bij de maat van 1,5 meter moet ik regelmatig denken aan het getal 42.
- Dat we onze hoop richten op de farmaceutische industrie en onze vrijheid afhankelijk maken van eventuele vaccins.
- Dat landsgrenzen op slot gaan en de sociale medemensen vergaand worden omgevormd tot op anderhalve meter van elkaar opererende modelconsumenten.
- Dat de kleine ondernemingen onderuitgaan, verschillen tussen arm en rijk toenemen… en miljardairs profiteren.
- Dat waarden van kunst, cultuur en natuur worden gemarginaliseerd.
- Dat het voorbestaan van complexe levensvormen op planeet Aarde ondergeschikt wordt gemaakt aan de bestrijding van corona.
Ik kan nog een tijdje doorgaan. Deze zorgen raken alle aan het schrikbeeld van “operatie geslaagd, patiënt overleden.”
Fundamentele omdraaiing
Mijn pleidooi is om het complexe vraagstuk rond corona te behandelen als een complex vraagstuk (melk) en niet als een vraagstuk dat op basis van optimalisatie te beheersen is en ingedamd kan worden (kaas). Dat vraagt om praktische wijsheid (phronesis), waarbij we een fundamentele omdraaiing zullen waarnemen, even fundamenteel als: de aarde draait om de zon in plaats van andersom. Het goed omgaan met de dreiging van het coronavirus wordt een deel van de praktijken in plaats van dat de praktijken worden onderworpen aan de protocollen ter bestrijding van het coronavirus. Volgens mij gaat iedereen het dan ook weer snappen. Een viroloog moet kennis en informatie aandragen over virologie – en daar zullen we ernstig rekening mee houden, want we willen niet onnodig levens in gevaar brengen – maar hij of zij moet niet de choreografie bepalen voor de Stervende Zwaan. Daar zijn choreografen net effe beter in.