Eind jaren 90 ging ik twee dagen in de week werken bij de Universiteit Twente, deels om colleges te geven, deels om te werken aan mijn proefschrift. Bij de vakgroep werkte men toen aan Wadbos, een beslissingsondersteunend model voor de Waddenzee. Trots toonde men mij de knap geprogrammeerde relaties tussen fysische, ecologische en economische processen. Men wist dat mijn vaders familie van Terschelling kwam, dus men vroeg: “Wat vind je ervan?” Mijn antwoord kwam eruit voor ik er erg in had: “Ik mis de Waddenzee.”
De Waddenzee
Voor mij was de Waddenzee een wereld vol te ontdekken geheimen, een ruimte vol vogelgeluiden, de lucht van zeewier, pieren dillen op de Zuidwal, botwanten zetten bij de Rimkeskooi, verse vis eten met familie, mosselen en kreukels plukken, sneller op het drooggevallen Wad achteruitlopen dan het opkomende water, ooms die in de haven aan wal kwamen met de meest bijzondere objecten uit verre landen en droeve liederen zingen over verdronken zeelui en achtergebleven weduwen met zoontje-lief op schoot. En dan de omgeslagen reddingsboot in 1908.
“Maar dat kunnen we niet modelleren,” was de reactie. Kennelijk baseren we beslissingen op dat wat we kunnen berekenen en moet de rest maar op andere wijze in het spel komen.
Bestuurders waren in eerste instantie zeer geïnteresseerd in Wadbos, maar gingen deze tool niet gebruiken. Een student zocht uit waarom. Waar moderesultaten de opvattingen van bestuurders bevestigden, zouden ze deze omarmen. Pasten de resultaten niet in hun straatje, dan kon je altijd nog zeggen van “de effecten van de sleepnetten zijn onvoldoende in de berekeningen meegenomen”.
Op het moment dat je complexe processen probeert te vangen in voorspelbare oorzaak-gevolgrelaties, verdwijnt de realiteit uit beeld.
Stikstof en zo voort
Ik zie rond stikstofemissies hetzelfde gebeuren. Waar we de kwaliteit van de leefomgeving proberen te vangen in normen, metingen en algoritmen, verdwijnen boerenbedrijven met al hun bijzonderheden uit beeld. Er worden vervolgens gekunstelde discussies gevoerd over in twijfel getrokken metingen.
Op het moment dat we de energietransitie gaan uitdrukken in petajoules, verdwijnen de onzekerheden van mensen uit beeld. Tevens hebben we geen oog voor de waarde van energiecoöperaties, want deze passen niet in de gehanteerde modellen. En op het moment dat we een rivier ten behoeve van de berekenbaarheid gaan opknippen in dijkvakken, verdwijnt de de rivier als dynamisch systeem uit beeld.
Zo kunnen we lange tijd doorgaan. Op het moment dat een individu zich een beetje vreemd gedraagt en we de waargenomen symptomen toetsen aan het DSM, verdwijnt de mens als sociaal wezen uit beeld. En als een algoritme van de belastingdienst een merkwaardig getalletje detecteert, kan het niet anders dan dat we te maken hebben met een fraudeur.
Als we ons zo beperkt oriënteren in een wereld vol onverwachte kansen, kan ik niet anders concluderen dan dat we de weg kwijt zijn. Met de kaart van Athene blijkt het vrij lastig te zijn straten te vinden in Amsterdam.
Kan het anders?
Het kan anders. De eerste stap daarbij is dat we accepteren dat de complexe werkelijkheid complex is. En als we vervolgens modellen gebruiken als hulpmiddel voor navigatie door de realiteit heen in plaats van dat we de realiteit in modellen proberen te stoppen, maken we meer kans onze weg te hervinden.