Kunnen we een samenleving inrichten puur op basis van boerenwijsheid, zonder regels? Dat is vraag die naar voren kwam in het gesprek met Roeline Kuiper (ondernemer en communicatiedeskundige) en Sietze Schukking (D66 statenlid provincie Fryslân) na een zeer geslaagd SAMcafé over biodiversiteit in Ried op 2 juni. We bleven ruim anderhalf uur napraten, want er moet iets veranderen in ons landbouwmodel waarbinnen zowel boeren als biodiversiteit in de verdrukking komen. Een belangrijk besef is dat juist boerenwijsheid de drijvende kracht kan zijn en moet zijn. Niet theoretisch doorstuderen om tot bouwstenen te komen die je dropt in de gemeenschap, maar op basis van nuchter verstand meteen aan de slag.

Mijn antwoord op de hiervoor gestelde vraag is: ‘niet zondermeer’. In deze blog een ietwat kort-door-de-bocht redeneerlijn. Alles wat met procedures, protocollen, normen en wetten te maken heeft, schaar ik eenvoudigweg onder het begrip ‘regels’.

Romeinse recht

Een kleine aanloop. In 1504 liet de Hertog van Saksen de Friezen kiezen tussen het Saksische en Romeinse recht. Men koos voor de laatste. Er is sprake van een fundamenteel verschil tussen beide rechten. In het Saksische recht worden vele regels geformuleerd die letterlijk toegepast moeten worden. In het Romeinse recht zijn minder regels, maar toepassing ervan vindt plaats door deze lokaal te interpreteren. Daar is dialoog voor nodig. Reflectie. Je moet je steeds afvragen van: ‘Is toepassing van deze regel redelijk en billijk in deze specifieke context?’ Het Saksische recht is doorgeëvolueerd richting Angelsaksisch management, het Romeinse recht heeft een basis gelegd voor het Rijnlandmodel, een vorm van aansturing waarbij het begrip vakmanschap centraal staat. Geweldig! Echter, de laatste decennia is het Angelsaksische denken ons systeem binnengeslopen, eerst bij het bedrijfsleven en daarna bij overheden. Het bedrijfsleven heeft er alweer afscheid van genomen, maar overheden zijn nog volop bezig het te implementeren. Hoe herken je dit verschijnsel? Aan gehanteerde begrippen als ‘business case’, ‘core business’ (kerntaken) en ‘competence management.’ Samenwerken wordt ingevuld als samen vergaderen en alles moet worden getoetst aan getallen. Het wordt allemaal erg ingewikkeld gemaakt.

Verhouding regels/boerenwijsheid als mensen echt SAMen werken.

89/11

Dan nu terug naar de vraag: van een ijsberg steekt 11% boven het water uit, 89% bevindt zich onder de waterspiegel. In deze verhoudingen moet je volgens mij ook denken bij regels en boerenwijsheid. Het overgrote deel van wat wij doen moet gebaseerd zijn op wat we zien, voelen en ervaren in de praktijk. Dan verandert er echt iets! Een set van regels is nodig om het spel volwaardig te kunnen spelen. Deze regels moeten niet domweg worden toegepast, maar iedere keer opnieuw lokaal worden geïnterpreteerd. Terug naar de basis van het Romeinse recht dus. Dat zit in ons DNA. Boerenwijsheid levert de basis voor vakmanschap. Dat gaat verder dan doen wat je moet doen. Het is een impliciete drijvende kracht voor het leveren van kwaliteit, trots te zijn op wat je tot stand brengt. Vanwege de noodzakelijke dialoog met de omgeving spreken we over nieuw vakmanschap. Immers, we bevinden ons in de 21e eeuw, niet meer in 1504.

Drie soorten regels

Volgens mij zijn er drie soorten regels, geordend van hard naar zacht:

1. Begrenzende regels;
2. Overeengekomen regels;
3. Instapregels.

De eerste soort heeft betrekking op bescherming. Er zijn groepen mensen in onze samenleving die in het omgevingsspel dreigen te worden gemarginaliseerd – of te worden vermorzeld – en er zijn natuurlijke processen die te lijden hebben onder ongebreidelde menselijke activiteiten. Begrippen als solidariteit, zorg en rentmeesterschap reiken de basis aan voor keihard hand te haven regels. Wie relatief zwak is of niet voor zichzelf kan spreken, moet worden geholpen. Niet per regel apart, maar integraal, passend in de lokale context.

De tweede soort regels zijn het resultaat van een afwegings- of een onderhandelingsproces. Niet zelden representeren ze een compromis en hebben ze de vorm van een norm. Afspraken over fosfaatuitstoot zijn hiervan een voorbeeld. Persoonlijk vind ik het van belang dat deze regels niet als (eind)doelen moeten worden gezien, maar als interessante vertrekpunten. Niets moet mensen beperken beter te doen dan dat. Ook mogen deze regels geen blokkade vormen voor boerenwijsheid. Een rioleringsdeskundige uit Groningen stelde ooit: ‘Waar de norm begint houdt het nadenken op.’ Nu komt het te vaak voor in de wereld van de landbouw dat deze tweede soort regels als een strop fungeren rond de nek van iemand die innoveert en vorm geeft aan duurzame landbouw. Redelijkheid en billijkheid moeten in beeld blijven.

De derde soort regels zijn van tijdelijke aard, bestemd voor hen die een vakgebied betreden en nauwelijks ervaringskennis hebben opgebouwd. Ze hebben nog niet de kennis onder de waterspiegel en moeten op weg worden geholpen. Iedereen die begint aan iets heeft regels en structuur nodig. Na verloop van tijd neemt het vakmanschap toe en komt hij of zij los van die regels, zoals prachtig beschreven in de model van vijf leerstadia van Hubert Dreyfus. Echte experts werken voor een belangrijk deel op basis van intuïtie en presteren beter dan je op basis de instapregels kunt bewerkstelligen.

In de huidige brij aan regels is deze gelaagdheid niet aanwezig. Afspraken worden lineair getoetst, alsof ze wetenschappelijke feiten zijn, en vakmensen worden binnen de kaders van instapregels afgerekend. Kortom, boerenwijsheid wordt naar de marge geperst. Iedere regel wordt als ‘regel is regel’ gehanteerd, uit angst voor precedentwerking. En dat heeft veel frustraties tot gevolg.

Omgevingswet

In Noardwest Fryslân hebben we een pilot voor de Omgevingswet. In principe wordt deze op 1 januari 2021 ingevoerd, maar in onze regio is deze reeds op 23 maart 2018 in werking getreden. Binnen de pilot loopt een tiental kleine, lokale en concrete projecten, gericht op het vergoten van waarden in de leefomgeving. Daarbij is soms nog steeds een neiging aanwezig beleid en bestaande regels als vertrekpunt te nemen, terwijl de inzet is uit te gaan van de praktijk en boerenwijsheid. Nuchter nadenken! Voorlopig zonder Omgevingsvisie en Omgevingsplan. We werken vooral aan de verandering van het ethos. Dat is de kern. Toch zullen ook wij op termijn een Omgevingsplan moeten schrijven. Ervaringen moeten stollen in een nieuwe adaptieve set van regels.

Mijn voorstel is om – en dat kwam ook uit het gesprek met Roeline Kuiper en Sietze Schukking – om de Omgevingsvisie zo scherp uit te werken dat een rechter activiteiten eraan kan toetsen en een Omgevingsplan te schrijven waarin de regels in drie lagen worden uitgewerkt: bescherming, ontwikkeling en leren, geordend van keihard naar boterzacht. Als tevens boerenwijsheid – het nuchtere reflexieve nadenken – als een kracht wordt gezien en niet als stoorzender voor beleidsprocessen, kunnen we een mooie slag slaan komende jaren. Daarbij heb ik afgelopen donderdag geleerd van onze Commissaris van de Koning Arno Brok, dat Friezen niet zozeer stug of dwars zijn, maar anticyclisch. Een prettig startpunt voor transities.