Mijn YouTube-filmpjes over complexiteit

Deel 001: Introductie

Dit is de eerste video van de serie films over complexiteit die ik aan het opzetten ben. Mijn overtuiging is dat we als mensen alleen kunnen overleven op onze planeet Aarde als we een diep inzicht hebben in complexiteit en deze volop respecteren. Daarom ben ik dit YouTube-kanaal gestart. In deze introductie beschrijf ik de kernboodschap en wat mensen mogen verwachten.

Deel 002: Verrassende patronen

Wat is complexiteit? Dit deel toont een eerste invalshoek. Daarvoor gaan we naar Terschelling om de patronen in het zand te bekijken. Ze zijn het resultaat van het spel tussen wind, zee en zand. Opbouwende en afbrekende krachten werken elkaar tegen. Het resultaat is verrassend.

Deel 003: Complex versus ingewikkeld

Complex en ingewikkeld zijn toch hetzelfde? Volgens sommige woordenboeken wel. Echter, in deze YouTube-serie maak ik strikt onderscheid tussen beide begrippen. Complex is wat ontstaat en ingewikkeld wat gemaakt is. Door dit onderscheid wordt duidelijk waarom veel mensen moeite hebben de weg te vinden door de vele maatschappelijke protocollen en procedures. Mijn slogan is dan ook: "het is complex, maar we maken het ingewikkeld."

Deel 004: Intermezzo

In dit intermezzo een korte blik in de krant. Deze is doorspekt met corona-berichten. Is dat complex? Zeker! In deze aflevering laat ik zien dat we karakteristieken van complexiteit duidelijk kunnen herkennen en dat we - als we meer complexiteit toelaten - interessante patronen kunnen ontdekken.

Deel 005: De grens van chaos

In dit deel neem ik u mee naar Japan en de wereld van de wiskunde. Mocht u niet van formules houden, laat u dan niet ontmoedigen. Wat we ontdekken is dat complexiteit zich bevindt tussen orde en chaos en tussen teveel en te weinig. Het is een middenweg. De conclusie is dan ook: als je van het leven houdt, dan moet je de complexiteit opzoeken.

Deel 006: Het vermogen te adapteren

Dit deel laat zien hoe de bewoners van de Tzummerpolder in het noordwesten van Friesland zich op succesvolle wijze wisten aan te passen aan de soms barre omstandigheden op het grensvlak tussen zee en land. Geleidelijk ontstonden er in het begin van de 15e eeuw polders waar dankzij de zee hoge opbrengsten werden gerealiseerd, en niet ondanks. Dit voorbeeld illustreert het vermogen van complexe systemen te adapteren aan veranderende processen in de context.

Deel 007: Omgaan met complexiteit

Als je weet dat je te maken hebt met een complex vraagstuk, hoe ga je daar dan mee om? Wat te doen? In deze aflevering worden op een voorlopig summiere wijze drie stappen geïntroduceerd: (1) accepteer dat het complex is, (2) reduceer de complexiteit en (3) ga in dialoog met mensen die de complexiteit op andere wijze reduceren dan jij dat doet. De inzet is op te komen tot praktische wijsheid.

Deel 008: Waterveiligheid en complexiteitsreductie

Het zorgdragen voor een goede waterveiligheid is bij uitstek een complexe opgave. Dit deel toont dat vele mensen in groepjes werken aan het construeren en onderhouden van dijken, maar dat de wisselwerking tussen die verschillende groepjes mogelijk wel wat te wensen overlaat. Om die afstemming goed te krijgen, is de Werkplaats ontwikkeld.

Deel 009: Het verschil tussen simpel en complex

Wat is het verschil tussen simpel en complex? In deze aflevering worden vier verschillen belicht. Bij een complex vraagstuk (1) veranderen de omstandigheden, (2) is sprake van veel onzekerheid, (3) zijn vele opvattingen aanwezig over hoe te handelen en (4) kun je alleen veranderen als je door een dal gaat. Consequentie is: simpele vraagstukken kun je optimaliseren. Bij complexe vraagstukken is het een kwestie van adapteren en navigeren.

Deel 010: Beeldvorming en vertrouwen

Hoe kan het dat mensen corona ontkennen, klimaatverandering een hoax noemen en durven te veronderstellen dat de elite kinderen misbruikt in donkere kelders? Je kunt de schuld neerleggen bij de sociale media, maar er is meer aan de hand. Dit filmpje geeft aan dat schadelijke beeldvorming vooral kan ontstaan in een klimaat waarin sprake is van weinig vertrouwen in de overheid.

Deel 011: Politiek

Hoe kan het dat we in de politiek complexe vraagstukken vertalen naar ingewikkelde oplossingen? In deze aflevering een analyse op basis van eigen ervaringen als gemeenteraadslid. De stelling is dat we te snel denken dat we alleen maatschappelijke problemen kunnen aanpakken met generiek beleid. Daarmee bombardeer je raadsleden tot halve ambtenaren.

Deel 012: Kennis

We maken onderscheid tussen expliciete kennis en impliciete kennis (ervaringskennis). Het is met name de impliciete kennis die ons in staat stelt complexiteit te hanteren. Koesteren dus. Echter, we zie dat er vooral een neiging is alles expliciet te maken. We willen op meetbare wijze alle processen controleren en beheersen. Dat gaat ten koste van vakmanschap.

Deel 013: Verhalen

Het belang van verhalen wordt zwaar onderschat. Dit deel laat zien dat verhalen ons in staat stellen impliciete kennis over te dragen en dus van groot belang zijn voor het goed kunnen omgaan met complexiteit. Ook laat het zien dat mensen vaak meer waarde hechten aan verhalen dan aan feiten en we leefomgeving kunnen zien als een ordening van verhalen. Als we ons klimaat op aarde willen redden, dan zullen we met een nieuw samenhangend verhaal moeten komen.

Deel 014: De Werkplaats

Vanaf 2004 hebben Gijsbert, Albert, Roel en ik gewerkt aan een werkwijze voor ontwikkelen van praktische wijsheid voor complexe vraagstukken. De Werkplaats is het resultaat. Deze wijkt nogal af van traditionele procesbenaderingen. Velen hebben de neiging bij complexe vraagstukken zoveel mogelijk organisaties te betrekken om in een zo groot mogelijk gebied zoveel mogelijk processen op integrale wijze te benaderen. In een Werkplaats zoomen we juist in op het kleine, lokale en concrete. Zo zijn er nog meer bijzonderheden.

Deel 015: De Omgevingswet

Wordt de introductie van de Omgevingswet een succes, of wordt het een zootje? Dit filmpje geeft aan dat het succes voornamelijk afhangt van het in staat zijn integrale benaderingen op spanning te zetten met geïntegreerde benaderingen. Uiteraard is het van belang te weten wat het verschil is tussen integraal en geïntegreerd.

Deel 016: Omgevingswet 2 (bakens)

Deze aflevering gaat ook over de Omgevingswet en gaat nader in op het begrip ‘baken’. Hoe moeten we ons bakens voorstellen? De werking ervan wordt geïllustreerd aan de hand van de energietransitie, met een voorbeeld uit Frankrijk en een voorbeeld uit mijn eigen dorp.

Deel 017: Pecha Kucha

Dit is een Pecha Kucha, een PowerPointpresentatie met 20 slides die 20 seconden duren. Het is dus exact 6 minuten en 40 seconden. Deze Pecha Kucha is opgenomen van mijn digitale bijdrage aan de STOWA Conferentie op 4 februari 2021 met de titel "Do Facts Matter?" Mijn presentatie ging over de vraag: hoe kan het dat kennis niet altijd goed wordt benut?

Deel 018: Halvering van de waanzin

Als we écht onze planeet willen blijven bewonen, moeten we niet alleen de uitstoot van broeikasgassen halveren, maar alle manifestaties van waanzin. Dan hebben we het o.a. ook over de zorg, de controle van huisartsen, de jeugdzorg, de hoeveelheid fossiele brandstof nodig voor voedselbereiding en de afname van de biodiversiteit. De stelling is: in samenhang halveren is eenvoudiger dan los van elkaar.

Deel 019: Hoe te halveren?

Hoe kunnen we de verschillende vormen van waanzin die in deel 018 genoemd zijn halveren? Deze aflevering reikt drie bouwstenen hiervoor aan: (1) de focus op symbiose, (2) een adaptieve aanpak en (3) het waarderen van ervaring. Het filmpje schetst de contouren van de tweede bouwsteen. Essentie is dat de havering met name plaatsvindt op geïntegreerde wijze.

Deel 020: De wortels van de waanzin

In aflevering 18 zijn vele voorbeelden van waanzin getoond. In deze aflevering wordt aangegeven dat ze alle dezelfde wortels hebben. Ze komen voort uit vergaande objectivering van mensen en het het toenemend hebben over 'die mensen' in plaats van 'wij mensen'. Hierdoor verdwijnt het wij-gevoel. En als ze alle dezelfde wortels hebben, dan moet je daar de bijl inzetten. De drie bouwstenen uit aflevering 19 dragen daartoe bij.

Deel 021: Waarom symbiose?

Om tot duurzaamheid te komen - en dus de waanzin te halveren - kunnen we ons richten op een langetermijnvisie. Waardevol. Echter, als we recht doen aan de complexiteit van structurele vraagstukken, accepteren dat er sprake is van grote onzekerheden en ons omgevingslandschap continue in ontwikkeling is, hebben we behoefte aan een slijtvast visie, met waarde voor verleden, heden en toekomst. Dan komt symbiose in beeld.

Deel 022: Wat is symbiose?

Symbiose is het geheel van biodiversiteit, sociale diversiteit en denkdiversiteit, op levensvoorwaardelijke wijze verbonden met elkaar. Symbiose levert de basis voor duurzaamheid, stabiliteit, adaptief vermogen én probleemoplossend vermogen. Mooi. Het bijzondere is dat veel van wat wat we doen zich richt op een realiseren van goed te controleren en beheersen van monoculturen.

Deel 023: De adaptieve benadering

Als we te maken hebben met een complex vraagstuk, hebben we een adaptieve aanpak nodig, want je moet navigeren door een landschap met vele onzekerheden. Deze aflevering laat zien dat je voor complexe omgevingsvraagstukken zowel een integrale als een geïntegreerde werkwijze nodig hebt, in samenhang. Met behulp van bakens kun je de sterke punten van een integrale werkwijze combineren met de sterke punten van een geïntegreerde benadering, Noodzakelijk, als we daadwerkelijk als mensen een duurzame toekomst willen hebben op onze planeet Aarde.

Deel 024: De waardering van ervaring

Alle mensen bouwen ervaring op. Deels functioneren ze in een externe wereld waar van alles van hen wordt verlangd, deels reizen ze door hun interne wereld waar ze doen wie ze zijn. Hoe meer ze de mogelijkheid krijgen invulling te geven aan hun activiteiten op basis van hun eigen ervaringen, hoe beter ze functioneren in de externe wereld. Het gaat om een balans. Echter, deze is verstoord geraakt. Mensen onderwerpen zich in toenemende mate aan data en algoritmen, waardoor het steeds moeilijker wordt te voldoen aan verwachtingen. Willen we de waanzin halveren, dan zullen we de balans moeten herstellen.

Deel 025: Vier dimensies van tijd

Dit filmpje maakt onderscheid tussen de stabiele tijd, de kairologische tijd, de kloktijd en de ervaren tijd. Alle vier tijden hebben waarde, maar vaak organiseren we processen alleen op basis van de kloktijd, zeker als het om beleidsprocessen gaat, wat een verarming is. Mensen ervaren het alsof een deel van hun leven wordt uitgesloten. Als we daadwerkelijk streven naar een duurzaam voortbestaan van mensen op onze aardbol, zullen we oog moeten hebben voor alle tijddimensies.

Deel 026: Emergentie

Bij het adapteren aan klimaatverandering zijn vele mensen betrokken met verschillende vaardigheden en niet zelden conflicterende opvattingen. Dat is een kracht. Juist de verschillen vormen de stuwende kracht bij emergentie. Dit betekent dat de groep hierdoor gezamenlijk meer voor elkaar krijgt dan de verschillende mensen los van elkaar. Dat is de kern. Als we emergentie toelaten in plaats van onderdrukken, zijn we gezamenlijk in staat onszelf en onze leefomgevingen te vernieuwen.

Deel 027: Toeschouwer en deelnemer

De deelnemer staat met beide voeten in de praktijk, kijkt om zich heen en neemt vele details waar. De toeschouwer is als een automobilist die via de voorruit een beperkt deel van de omgeving ziet en het landschap ervaart als iets dan aan hem of haar voorbij glijdt. Beide personen hebben sterke én zwakke punten. Op het moment dat ze elkaars waarden erkennen, ontstaan er mogelijkheden meer complexiteit toe te laten.

Deel 028: Tussen verwachting en hoop

Als je leest over klimaatverandering, corona, de jeugdzorg, de vluchtelingenproblematiek en nog veel meer, dan zakt je de moed in de schoenen. Het zijn structurele vraagstukken waarbij je het gevoel krijgt dat deze op niet-effectieve wijze worden aangepakt. Er wordt gestuurd op verwachtingen. De hoop vervliegt. Deze aflevering diept het verschil uit tussen verwachting en hoop uit en legt de relatie met complexiteit.

Deel 029: Gezonde voeding voor iedereen

In Menaam, tussen Leeuwarden en Franeker in, is recent een buurtmarkt geopend. Met een sterk groeiend aantal leden verkopen ze lokale producten, in toenemende mate biologisch. Stel, alle dorpen en wijken hebben een buurtmarkt, is het dan mogelijk nieuwe verdienmodellen voor boeren te realiseren?

Deel 030: Acteren in de haarvaten

We hebben te maken met omvangrijke structurele vraagstukken die wereldwijd spelen, zoals de versnelde klimaatverandering en de afname van de mentale gezondheid van de wereldbevolking. Ze zijn complex van aard, dus kunnen niet met grootschalige maatregelen worden opgelost. Je moet namelijk doordringen tot in de haarvaten van de samenleving. Hoe doe je dat?

Deel 031: Normen voor normen

Wat zijn normen en welke betekenis hebben ze? Welke normen moeten we hanteren voor het hanteren van normen? Deze vragen staan centraal in deze 31e aflevering over complexiteit. Kort door de bocht: bij lineaire vraagstukken zijn normen zeer krachtig. Echter, bij niet-lineaire (complexe) vraagstukken blokkeren ze eerder verandering dan dat ze verandering initiëren.

Deel 032: Het belang van polarisatie

Wellicht is dit mijn meest ambitieuze filmpje, gemaakt naar aanleiding van de kersttoespraak van onze Nederlandse koning. Mede gebaseerd op het boek van Ulrich Beck over de metamorfose van de wereld, beschrijf ik hoe we de spanningen in het huidige tijdsgewricht kunnen benutten om de wereldwijde vraagstukken het hoofd te bieden. Het begint met de zorg over polarisatie.

Deel 033: Het vermarkten van kennis

Persoonlijk maak ik me behoorlijk zorgen over de wijze waarop we met kennis omgaan. Het neoliberale kennismodel domineert, waarbij kennis steeds vaker gezien wordt als een marktartikel en er zelf kennismonopolies ontstaan. De kennis van 'de gewone burger' wordt niet serieus genomen, wat in sterke mate bijdraagt aan de vervreemding tussen overheid en bevolking.

Deel 034: De mens is geen regelsysteem

Deze aflevering gaat over geestelijke gezondheidszorg. Twee psychotherapeuten komen aan het woord: Jan Olthof uit Maastricht en Jan Bout uit Bartlehiem. Ze richten zich op een casus van een vrouw met driftbuien. Zij kan deze niet beheersen en vreest haar relatie daarmee te schaden. Er manifesteert zich complexiteit pur sang. Jan Olthof en Jan Bout laten zien dat je pas echt stappen kunt zetten in de behandeling als je de symptomen niet losweekt van de context en samen met haar en mensen uit haar omgeving het landschap gaat verkennen waarin de drift woonachtig is.

Deel 035: Het verbinden van bubbels

Dit is de weergave van mijn lezing op 10 maart 2022 op het SIKB Jaarcongres, een soort studio-opname.. De titel van het congres is: "kom uit je bubbel". In mijn presentatie behandel ik twee vragen: (1) hoe ontstaan bubbels en (2) het kun je bubbels verbinden? Het verhaal begint met een van mijn eerste projecten als pas afgestudeerde ingenieur: de grondwateroverlast in de ijk Het Broek in Arnhem.