Door Gijsbert van der Heijden

Onze hersenen – maar bijvoorbeeld ook groepsgedrag, marktgedrag, oerwouden en stedelijke samenlevingen – worden vaak complex genoemd, of ingewikkeld. Organisatiestructuren, veel wetten, of bijvoorbeeld kerncentrales, laptops en protocollen worden ook vaak ingewikkeld of complex genoemd. Complex en ingewikkeld: alle voorbeelden die ik hierboven noem, kunnen we kennelijk aanduiden met de termen ‘complex’ en ‘ingewikkeld’. Die twee termen lijken bovendien uitwisselbaar te zijn, want ze schijnen hetzelfde soort dingen aan te duiden. En toch, toch als je er nog eens goed naar kijkt, lijkt er een wezenlijk verschil te bestaan tussen de voorbeelden in de twee reeksen hierboven. Is dat zo? Bestaan er dan toch verschillende soorten complexe of ingewikkelde dingen? En als dat zo is, waarin zit ‘m dan dat verschil?

Ontstaan of gemaakt

Misschien valt sommigen van u op dat in ieder geval één verschil is dat de ene reeks voorbeelden bestaat uit dingen die gemaakt zijn, door mensenhanden of machines (die op hun beurt ook gemaakt zijn) en de andere niet. De voorbeelden uit de andere reeks daarentegen zijn dingen die duidelijk niet gemaakt, maar ontstaan zijn; in zekere zin uit zichzelf. Een oerwoud, bijvoorbeeld, is niet gemaakt maar ontstaan, en doet dat nog iedere dag. Min of meer vanzelf en uit zichzelf. Maar van bijvoorbeeld een individueel exemplaar van een bepaald type laptop zeggen dat die is ontstaan, klopt natuurlijk niet. Zo’n laptop is ooit gemaakt en daarna verandert er in principe niks meer aan, totdat het apparaat kapot gaat. Dat verschil, namelijk dat het ene ding dat we ingewikkeld of complex noemen, gemaakt is en het andere ontstaan, brengt weer allerlei andere verschillen met zich mee. Bijvoorbeeld dat systemen die ontstaan zijn nooit ontworpen zijn, terwijl alle gemaakte dingen, of in ieder geval hun prototype, wel gebaseerd zijn op een ooit door mensen gemaakt ontwerp of plan.

Zelf-reparerend of kapot

Een ander belangrijk verschil is, dat zolang eventuele schade aan een ontstaan systeem nog niet fataal is, zo’n systeem zichzelf tot op zekere hoogte kan repareren. Zonder dat daarvoor een externe reparateur nodig is. Onze hersenen, bijvoorbeeld, zitten zo in elkaar dat ze zelf de gevolgen van zelfs zoiets vreselijks als een hersenbloeding, tot op zekere hoogte!, kunnen repareren of compenseren. Tot op zekere hoogte, want iedere reparatie heeft z’n prijs. Ecosystemen zoals de regenwouden beginnen pas de laatste decennia op grote schaal ineen te storten, ondanks eeuwen van achteruitgang door menselijke exploitatie en beschadiging. Ook dit is het gevolg van het vermogen van dit soort complexe systemen zichzelf aan te passen en te herstellen. Adaptiviteit noemen we dat. Gemaakte dingen of systemen hebben dat vermogen niet, en zullen altijd door een buitenstaander gerepareerd moeten worden. Uw mobiele telefoon, met andere woorden, zal zichzelf na een harde val op de straat nooit zelf weer samen kunnen rapen en repareren. Ook die van mij niet, tot mijn spijt.

Maak onderscheid

Govert Geldof heeft al lang geleden voorgesteld om het onderscheid  tussen deze twee soorten dingen, deze twee soorten systemen, te benadrukken door de woorden ‘complex’ en ‘ingewikkeld’ te reserveren voor elk één van de twee soorten die we hierboven bekeken hebben. Om ze uit elkaar te houden: de dingen en systemen die gemaakt zijn noemen we voortaan ‘ingewikkeld’; dingen en systemen die in zeker zin wél uit zichzelf ontstaan, noemen we dan ‘complex’

Ingepakt in ingewikkeldheid

Maar er is volgens mij nog een derde soort systemen. Steeds meer mensen hebben bijna alleen nog maar met die derde soort te maken. Ik noem dat ‘hybride’ systemen. Hybride systemen zijn systemen waarin de dingen die ontstaan ingepakt, verpakt en opgenomen zijn in dingen die gemaakt zijn. Anders gezegd, hybrides bestaan doordat ingewikkelde dingen de complexe dingen hebben ingepakt en blijven inpakken. De meeste (grote) organisaties, bijvoorbeeld, zijn hybride. Zeker als het bureaucratische organisaties zijn. Veel watersystemen zijn vermoedelijk hybride. CERN ook. Het project van Elon Musk om voor 2030 mensen op Mars neer te zetten, is als je het mij vraagt vrijwel zeker hybride. De rijksoverheid ook. En bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam, alle (grotere) gemeenten, maar ook de Universiteit Utrecht. Of die van Amsterdam. Of het ziekenhuis bij u in de stad.

Veel management

Hybrides hebben een aantal kenmerken gemeen. Bijvoorbeeld dat management er heel belangrijk is en je er daarom relatief veel managers tegenkomt. Verder dat die managers vaak weer bijgestaan worden door allerlei in- en externe specialisten. Een ander kenmerk is dat dat management en die experts best vaak druk zijn met het produceren van allerlei systemen die, in de termen van deze column, gemaakt, en dus ingewikkeld zijn. Dingen zoals structuren, managementsystemen, profielschetsen, advertenties, intranetsites, bestuursrapporten. En tenslotte is een kenmerk dat de invoering van veel van die ingewikkelde dingen vroeg of laat leidt tot weer meer hybriditeit.

Wordt vervolgd

Allemaal op zich niks mis mee, maar wel belangrijk, want ook u en ik zijn allemaal wel eens ingepakt. En het gaat vaker gebeuren. Daarom de volgende keer meer. Over hoe hybrides mogelijk werken, en wat dat te maken kan hebben met goed en slecht management. Over dat er misschien een relatie bestaat tussen de opkomst van populisten als Trump en de opkomst van de hybriden. En over hoe vakmanschap en verhalen vertellen hybriditeit kunnen laten evolueren tot iets nieuws en misschien beters.

Gijsbert van der Heijden, onafhankelijk adviseur