Eergisteren – 5 januari 2017 – had ik een interview met Wietse Buma, journalist van TVVL Magazine, in café Wouters. We hebben ruim twee uren met elkaar gesproken. Het ging onder andere over systeem en leefwereld. De TVVL richt zich vooral op technische installaties, dus heeft hij mij de hemd van het lijf gevraagd over hoe nieuw vakmanschap vorm krijgt in de leefwereld van installateurs en adviseurs. Grappig genoeg ga je het zelf beter begrijpen als je het een ander moet uitleggen, of zoals Fons Jansen ooit stelde: “ik weet pas wat ik denk als ik hoor wat ik zeg.” Als Delftenaar heb ik in systemen leren denken. Een brug is een systeem, een machine… en nu het bijzondere: we gaan samenlevingen en organisaties ook steeds meer als een systeem zien. Een ideologie is ook een systeem. Of een utopia. Alles met samenhang percipiëren we als een systeem. En dan het liefst zo integraal mogelijk, want systemen moeten zo compleet mogelijk zijn. Mensen worden in een systeem gezogen: “Je hoort erbij of je valt erbuiten.” Zo krijg je een tweedeling: de systeemaanhangers en de uitgeslotenen. Bijvoorbeeld: er zijn hele volksstammen die ervan overtuigd zijn dat we als samenleving – systeem – uiteindelijk computers krijgen waaraan wij ons volledig moeten onderwerpen, omdat ze nu eenmaal slimmer zijn dan mensen. Computers gaan mensen overtroeven, op alle fronten. Wietse, als advocaat van de duivel, stelde: “Ooit dachten we dat een schaakcomputer nooit een grootmeester zou kunnen verslaan. En nu?” Tja, overal om ons heen zien we grote doorbraken, met smartphones, Big Data, kunstmatige intelligentie… en nog veel meer. Voor alles is er een app. Als je die trend lineair doortrekt, dan kan het niet anders of de voorspelling komt uit. En je moet wel meedoen, want als je jezelf verzet tegen de trend, hoor je er niet bij. Je voert dan een achterhoedegevecht. Dus toch maar een Facebook account.

Willy Wortel en Erewhon

Als kind kreeg ik het achterliggende dilemma al voorgeschoteld door de Donald Duck. In één van de verhalen kreeg Willy Wortel medelijden met de bewoners van Duckstad die naar het werk moesten, naar school moesten, dit moesten, dat moesten… kortom: ze moesten van alles, terwijl ze het liefst vrij waren. Hij ging alles automatiseren, maar dan ook letterlijk alles! De werkdag werd gereduceerd tot vijf minuten, iedereen verplaatste zich over lopende banden en met zwevende zelfrijdende auto’s en zelfs het speelgoed van kinderen speelde uit zichzelf. Het was een perfect systeem, een utopie. Uiteindelijk kwam de bevolking in opstand en vernietigden ze Willy Wortels levenswerk. Mensen werden door het systeem gemarginaliseerd en dat gaat nooit lang goed.

Veel later las ik het boek Erewhon (1872). De auteur – Samuel Butler – beschreef toen reeds een utopie waarin alles omgedraaid is. Mensen worden ondergeschikt gemaakt aan machines. Voorstanders stelden: “In point of fact there is no occasion for anxiety about future happiness of man, so long as he continues to be in any way profitable to the machines; he may become the inferior race.” Wie het boek leest kan zich niet onttrekken aan de indruk dat onze huidige samenleving in de 21e eeuw sterk lijkt op Erewhon.

Processen in de marge

Het punt is: trends mag je niet lineair doortrekken. Dat leert de geschiedenis. Het patroon dat de Donald Duck beschreef, herhaalt zich. Elk systeem is namelijk een reductie van de complexiteit die het leven kenmerkt. Elk systeem sluit in, en dus ook uit. Elk systeem heeft grenzen. Wie meedoet met het systeem, wordt gewaardeerd. De anderen worden uitgesloten en uiteindelijk gemarginaliseerd. Dat gaat goed, totdat het fout gaat, want complexiteit kun je niet onderdrukken. Wat buiten het systeem is gelaten keert terug, als een boemerang, en ontwikkelt krachten die onvoorzien waren. Een dramatisch voorbeeld betreft de verslagen soldaten in Irak die in 2003 vernederd en geïnhumaniseerd werden en de woestijn in zijn gestuurd. Zij vormen nu de basis voor het IS leger. Het kan ook subtieler. Het systeem dat de energiemarkt beheerst heeft steeds meer moeite met het omgaan met particulieren die eigen bronnen gaan exploiteren en kleine coöperaties gaan vormen. Systemen hebben de neiging zich op zichzelf te richten om steeds sterker te worden en zijn blind voor wat zich afspeelt in de marge, totdat ze zelf gemarginaliseerd worden. Je ziet het ook bij de grote politieke ideologieën. Ze komen op, worden bevochten, nemen in kracht toe, schieten door en gaan plotsklaps ten onder, veelal voorafgegaan door zelfverheerlijking en machtsmisbruik.

Geloofwaardige politiek

Ons politieke systeem staat nu ook onder druk. Het is teveel een intern gericht spel geworden waarin ego’s streven naar aandacht. Dat zie je vooral op landelijk niveau. De aandacht richt zich op de instandhouding van dat wat er was. Banken keren nog steeds dikke bonussen uit. De politiek durft niet in te grijpen… want “dan verwijderen we het fundament van onze economie,” een tak van sport die alleen kan omgaan met het doortrekken van lineaire trends. We profiteren er enorm van, want we zijn in Nederland nog steeds erg vermogend. Toch sluiten we ook mensen uit. Een toenemende groep van mensen wordt gemarginaliseerd, of althans: voelt zich gemarginaliseerd, opgezweept door populisten die nagalmen wat er door klagende burgers wordt gezegd in kroegen. De Trias Politica is niet volledig geloofwaardig meer. Overal hoor je politici nu zeggen: “we moeten meer naar onze burgers luisteren” en het instrument om dat te bewerkstelligen heet participatie. Zo kunnen we mensen weer betrekken in ons systeem. Zo kan het geheel nog een tijdje doorkabbelen, ook al vrezen we Tweede Kamer verkiezingen van 15 maart aanstaande.

SAMenwerken

Het is niet erg dat we in systemen denken, maar wel dat we onze blikken beperken tot aan de systeemgrenzen en alle tekortkomingen binnen het systeem zelf proberen op te lossen. Willen we de Trias Politica in ere herstellen – ik denk nog steeds dat we in Nederland een goede basis hebben voor een gezonde democratie – dan zal er iets moeten veranderen in onze grondhouding. Een initiatief als de inclusieve politieke cultuur – waarin je minder uitsluit – is een goede aanzet. Het gaat om oog te hebben voor wat zich in de marge voltrekt, buiten de systemgrenzen. Dit is een kwestie van het tonen van oprechte interesse. Door mensen serieus te nemen, de dialoog aan te gaan en het systeem dienend te maken, onderdrukken we de complexiteit niet en treedt adaptatie op. In het echte SAMenwerken verbinden we dat wat in- én uitgesloten is.