Ons doen en laten wordt in toenemende mate bepaald door algoritmen. Ik definieer een algoritme als ontmenselijkte logica, een set van instructies die inleving en ethiek ontbeert. Logos zonder pathos en ethos dus. Een algoritme is een koude en kale redeneerlijn. Het mooie is het generieke karakter ervan. Veel algoritmen, vooral als ze wiskundig zijn geformuleerd, kunnen zowel in Japan als Brabant worden toegepast. Het bedreigende ervan is het generieke karakter ervan. Ze worden zowel in Japan als Brabant toegepast. Op het moment dat je data in een algoritme stopt, krijg je een model.

Fabeltjesfuik

Op 18 oktober 2020 introduceerde Arjen Lubach in zijn show het begrip ‘fabeltjesfuik’. Het betreft een algoritme in YouTube waarbij je naar filmpjes wordt gezogen die op het randje van de geloofwaardigheid balanceren – informatieve filmpjes boeien niet – om vervolgens terecht te komen in een wereld van complottheorieën. Het algoritme selecteert filmpjes voor mij met als enig doel: het maximaliseren van reclame-inkomsten. Een knappe logica, maar het heeft niets met menswaardigheid te maken. Op basis van Big Data worden modellen van ons geconstrueerd, zodat men eenvoudig de knop vindt waaraan men kan draaien om onze individuele consumptiebehoefte op te schroeven. De inleving is manipulatief, ethiek ontbreekt.

Teloorgang vakmanschap

Het verschil tussen algoritmen en vakmanschap is menswaardigheid. Die menswaardigheid is stapje voor stapje uit onze activiteiten weggenomen, waardoor het vakmanschap erodeert en werkplezier verdwijnt. Waar algoritmen ooit ten dienste stonden van vakmensen om de geest te scherpen, worden mensen in toenemende mate ingezet om data te verzamelen als voeding voor algoritmen. Ze hebben datahonger. Mensen onderwerpen zich aan de algoritmen. Dat gaat ver. Heel ver. In de dijkenwereld, bijvoorbeeld, wordt de sterkte van een dijk getoetst met behulp van algoritmen. Waterschappers en adviesbureaus zijn druk in de weer de noodzakelijke data te verzamelen zodat er modellen kunnen worden gebouwd. En als er vervolgens uitkomsten worden verkregen die ongeloofwaardig zijn, is de eerste reactie: “we moeten de algoritmen verbeteren”. De dialoog over vakmanschap – ik probeer het soms – wordt gemeden.

Helemaal zorgelijk is de constatering die we hebben gedaan bij wegbeheer. Beslissingen die behoren te worden genomen door bestuurders, worden in de werkelijkheid genomen door programmeurs, verstopt in kamertjes achter beeldschermen. Bestuurlijke en politieke dimensies worden als harde parameters ingebakken in algoritmen voor rationeel beheer. Zij die verantwoordelijk zijn, kunnen niet sturen. En wie durft te twijfelen aan de harde getallen die uit de printer komen rollen? Sommige vakmensen. Maar die zijn er steeds minder. Het is voor bestuurders veelal een kwestie van “tekenen bij het kruisje”.

Toeslagenaffaire

Ik weet als naïeve belastingbetaler bitter weinig over de techniek van aangifteverwerking, maar weet wel dat er algoritmen worden gehanteerd om verdachte praktijken digitaal op te sporen. Terecht. Maar algoritmen zijn geen perfecte afbeeldingen van de werkelijke wereld en modellen die ermee worden opgezet kunnen er zelfs volledig naast zitten. Zo kan ik me ook voorstellen dat een onhandig algoritme is gehanteerd bij het ongenadig veroordelen van een alleenstaande moeder met drie kinderen tot fraudeur. Kan gebeuren. Maar als vervolgens de laag van menswaardigheid ontbreekt, ontvouwt zich een drama. Wederom als naïeve belastingbetaler denk ik vervolgens: gebruik nu hetzelfde algoritme voor het herstel van de fout, want fout is nu eenmaal fout. Maar dat kan op de een of andere wijze niet, “omdat herstel maatwerk verlangt”. Kennelijk werken algoritmen in één richting, in de richting van de zwakkere medemens.

Beleid (arbeidsmigranten en natuurbescherming)

Beleid neemt steeds vaker de vorm aan van een algoritme. Twee voorbeeldjes uit mijn directe omgeving. In onze gemeente hebben we op interactieve wijze beleid opgesteld voor de huisvesting van arbeidsmigranten. In dit beleid wordt een beslisboom doorlopen: een algoritme. Een van de stappen hierin is: als in een dorp meer dan vijf arbeidsmigranten in één huis worden geplaatst, moet aan Dorpsbelangen advies worden gevraagd. We hebben in Tzum in een specifiek geval een negatief advies gegeven, ook al waren alle vakjes in de procedure verder positief aangevinkt. Ik had de indruk dat de medewerkers van de gemeente dit niet waardeerden. Er zitten nu ook al arbeidsmigranten in het betreffende pand. Een buurman sprak deze zomer met drie Letten die enorm last hadden van jeuk. Vanwege lange leegstand en vermoedelijk natte kruipruimten (ooit mijn afstudeeronderwerp) is het binnenklimaat verziekt door allergenen. Het gebouw is om bouwfysische redenen ongeschikt om mensen in te huisvesten. Onmenselijk. Toch was het goedgekeurd. Er was naar andere zaken gekeken, zoals de omvang in vierkante meters en de grootte van de matrassen. Als je de lokale situatie kent en je verdiept in mensen, ontdek je dat waarnemingen via algoritmen sterk tekortschieten en voorbijgaan aan ethische grondslagen.

Van natuurbeleid mag je verwachten dat dit het enthousiasme van mensen voor natuur aanwakkert. Biodiversiteit is van levensbelang voor ons voortbestaan, dus is het belangrijk de waarden ervan te omarmen. Echter, het is een verzameling algoritmen. Neem de Wet natuurbescherming en twee boeren. Boer A doet actief aan weidevogelbeheer. Hij maait om de nesten heen, richt in het voorjaar plasdrasplassen in en verjaagt predatoren. Kieviten en grutto’s weten zijn land te vinden. Boer B doet dat niet en onderhoudt zijn land als een biljartlaken. Ieder bloemetje wordt met gif bestreden. Als beide boeren gelijktijdig een omgevingsvergunning aanvragen voor een nieuwe schuur, moet boer A allemaal kostbare en tijdrovende processen doorlopen, omdat hij mogelijk schade toebrengt aan een waardevol vogelgebied. Ook moet hij in Fryslân weidevogelcompensatie betalen. Boer B daarentegen krijgt probleemloos een omgevingsvergunning, want natuur die er niet is kun je ook geen schade toebrengen. Waar mensen verschillen en de overheid uit angst voor precedentwerking het principe toepast van “gelijke monniken, gelijke kappen” ontstaat per definitie onrechtvaardigheid. Voor veel boeren is natuur verworden tot een dreiging, een aantasting van gezonde bedrijfsvoering. In kranten lees ik regelmatig artikelen over falend natuurbeleid. Merkwaardig?

Politiek

De politiek is in toenemende mate een verlengstuk van de algoritmen geworden. Technocratisch en kil. Hier en daar draaien politici aan de parameters binnen algoritmen, maar het daadwerkelijk een lans breken voor meer menswaardigheid belijden ze veelal alleen met de mond. Zo nu en dan gaat er iets fout en dan galmt het van “dit nooit weer” en gaan vervolgens commissies aan de slag met het fabriceren van nieuwe algoritmen. Het wordt er allemaal ingewikkelder door. Mensen ervaren bijgevolg een steeds grotere afstand tot de politiek en het bestuur, want mensen zijn merkwaardig genoeg steeds mensen gebleven. Er wordt veel gemopperd en het vertrouwen in de overheid zakt diep weg in het moeras.

De populisten zijn vaak beter dan ’traditionele’ politici in staat de onvrede te verwoorden die voortkomt uit de erosie van menswaardigheid. Echter, de oplossingen die ze aanreiken resulteert in nog meer ontmenselijking van onze samenleving, met de vinger wijzend naar “hullie en zullie”. Hier en daar zetten ze zelfs aan tot geweld. Ze nestelen zich comfortabel in de fabeltjesfuik.

Wat mij betreft hoeft er in de partijprogramma’s van politieke partijen maar één overkoepeld actiepunt te staan: breek door de ketens van algoritmen heen en maak de samenleving weer menselijk. Kom met een verhaal waar algoritmen dienend zijn en niet bepalend. Baseer beleid op sociaal georiënteerde mensen in plaats van de individuen als homo economicus. Neem de werkelijkheid als uitgangspunt en niet de modellen. En ja, sommigen zullen het vervelend vinden dat zorg dan om mensen gaat in plaats van om verdienmodellen.