Het is nu ruim tien jaar geleden dat Jeroen Kluck en ik de Driepuntsbenadering voor het omgaan met klimaatverandering ontwikkelden. We vonden het zelf wel een sterk concept, maar in Nederland is het nooit echt aangeslagen. Gek genoeg in Denemarken wel. Daar is het gebruik bijna standaard. Wellicht een kwestie van goed aan de weg timmeren. Wat ik terugkrijg uit Denemarken is dat de benadering een goede basis legt voor dialoog tussen deskundigen vanuit verschillende disciplines en dat bewoners gericht worden betrokken.

Hoe is de Driepuntsbenadering ontstaan? In 2005 heb ik als ‘master’ een proces mogen leiden met als titel “Rotterdam Waterstad 2035” (zie ook projecten). Daarin werden we geconfronteerd met de volgende paradox: “Als je watervraagstukken wilt oplossen, moet je vooral geen watervraagstukken willen oplossen.” De worsteling rond het hanteren van deze paradox – karakteristiek voor de complexiteit van het klimaatvraagstuk – heeft geresulteerd in de Driepuntsbenadering.

De Vliert (1995)

Ervaringen in de wijk De Vliert in Den Bosch hebben een belangrijke rol gespeeld. In deze wijk – met vooral woningen uit de jaren ’30 – is de waterhuishouding aangepast, in nauwe samenwerking met de bewoners. Het proces is begonnen in 1995, het jaar dat Ajax wereldkampioen is geworden. Ik weet het nog goed. De eerste bijeenkomst met bewoners hadden we georganiseerd op een woensdagavond. We realiseerden ons te laat dat die avond Europacupvoetbal was. Toch was de opkomst enorm. De zaal van buurthuis De Slinger zat vol… met vrouwen. De riolering in de wijk was aan het eind van zijn Latijn en moest worden vervangen. Normaal open je het wegdek, graaft een sleuf, haalt de oude rioolbuizen eruit, stopt nieuwe erin en probeert daarna de oorspronkelijke situatie zo goed mogelijk te herstellen. Maar waarom zoveel moeite doen en geld investeren om te krijgen wat je had? De inzet was om de eindsituatie waardevoller te maken dan het vertrekpunt. En dat is gelukt. Bij de evaluatie met de bewoners ontstond de volgende dialoog:

“Zijn jullie tevreden over jullie nieuwe watersysteem?”
“Ja.”
“Waarom?”
“We hebben nu geen last meer van sluipverkeer door de wijk.”

Een drieluik

Wat is de Driepuntsbenadering? In het submenu artikelen van deze site treft u een drieluik hierover aan. De essentie is: bij projecten rond klimaatverandering kunnen we drie domeinen onderscheiden die je niet met elkaar moet mengen maar wel met elkaar moet verbinden. Het eerste domein betreft de norm, de tweede de extreme situatie en de derde waarden voor elke dag (zie figuur). In het eerste domein hebben we het over ontwerpen en dimensioneren, gezien door de technische bril. Stedelijke watersystemen worden gedimensioneerd op een ontwerpnorm, bijvoorbeeld een T = 100 bui. Als deze bui valt – met de kans van 1/100 per jaar – voldoet het systeem net, tenminste als het goed is ontworpen. In dit domein treffen vooral waterdeskundigen elkaar. Het tweede domein ontvouwt zich rond gebeurtenissen die heftiger zijn dan de norm, bijvoorbeeld als er 240 mm neerslag valt in twee dagen of als het twee maanden droog en warm is. Schade is dan niet te voorkomen, maar door slim te ordenen kan deze wel worden beperkt. Medewerkers in de ruimtelijke ordening hebben in dit domein een leidende rol als het gaat om ruimtelijke structuren en de inrichting van de openbare ruimte. Het gaat het om inleving in een situatie waarvan je hoopt dat deze nooit gaat optreden. Met je nuchtere verstand kun je veel ten goede veranderen. En dan het derde domein. Hier gaat het om waardering van de stedelijke inrichting dag in dag uit. Bewoners zijn hier aan zet, in wisselwerking met waterbeheerders, riooldeskundigen, bestuurders, politici. ecologen. stedenbouwkundigen, etc. Hier komen alle verhalen samen. Het gaat om de inrichting waaraan mensen betekenis toekennen. Bindend principe is multifunctionaliteit. Het voorbeeld in de Vliert toont dat in de beleving van bewoners het sluipverkeer er meer toe doet dan de waterhuishouding, want het feit dat kinderen veilig buiten kunnen spelen is een waarde voor elke dag, terwijl de waarde van het vernieuwde watersysteem zich alleen toont in extreme weersituaties.

Weten, willen, werken?

Er is een neiging in Nederland om te werken volgens de trits: weten, willen, werken. Deze vertaalt zich in: (1) we gaan eerste uitgebreide studies doen, (2) daarna draagvlak creëren en (3) tot slot constateren dat de uitvoering te duur is. De Driepuntsbenadering werkt anders. Deze neemt de praktijk in de leefwereld als vertrekpunt en niet het systeemdenken. Er zijn namelijk zoveel onzekerheden dat je nooit studiematig een plan kunt maken dat kan omgaan met alle verrassingen die zich in het vervolg van het proces voordoen. Maak, net als in Nijmegen (zie mijn herschreven proefschrift, hoofdstuk 3) is het een kwestie van: maak een visie in één dag en ga vervolgens in concrete projecten aan de slag, met aandacht voor alle drie domeinen, bij voorkeur in Werkplaatsen.

Waterveiligheid

De Driepuntsbenadering kan – naast het stedelijke gebied – ook in de landelijke gebied en voor rivieren en de kust worden toegepast. Als het maar complex is. Op 11 januari 2007 – toen ik nog net bij Tauw werkte – heb ik een presentatie gehouden voor de ENW: het Expertise Netwerk Waterveiligheid. De PowerPoint kunt u downloaden via deze link. Ik denk dat er nog wat tijd nodig is, maar uiteindelijk kan ook hier de Driepuntsbenadering helpen bij het vergroten van de waterveiligheid… en wellicht andere vormen van veiligheid. Er wordt nu veel gewerkt met het begrip meerlaagsveiligheid. Deze is benoemd in het Nationaal Waterplan. Vele tonnen aan onderzoeken zijn reeds besteed aan het verkennen van de waarde van meerlaagsveiligheid, In mijn ogen met marginaal resultaat. Geredeneerd vanuit de Driepuntsbenadering constateer ik het volgende: het normatieve domein wordt vermengd met de extreme situatie en de waarden voor elke dag blijven buiten beeld. Er wordt wel gekeken naar zogenaamde meekoppelkansen, maar die hangen er vaak bij in plaats van dat ze volwaardig in het spel worden betrokken.

De drie punten niet vermengen maar verbinden

Waarom nu deze blog? Ten eerste, ik zie regelmatig – zeker niet alleen bij rivieren – dat domeinen door elkaar gaan lopen, wat tot tenenkrommende situaties kan leiden. Bijvoorbeeld, we hebben de laatste jaren regelmatig te maken met extreme buien. Je hoort medewerkers en bestuurders van waterschappen en gemeenten praten over clusterbuien. In korte tijd valt er extreem veel regen. Dat is het tweede domein. Kelders stromen vol water en boeren hebben schade. Waterbeheerders reageren meestal vanuit het eerste domein: “Ons systeem voldoet aan de norm en als er meer neerslag valt is dat overmacht.” Op deze wijze probeert men claims te ontwijken, wat veel irritatie oproept Ik denk dat de Driepuntsbenadering betrokkenen kan helpen tot praktische wijsheid te komen (Phronesis).

Werk vanuit de leefwereld

Er is nog een tweede reden. Opeens ontstaat er interesse voor de Driepuntsbenadering. Ik krijg nu regelmatig vragen. Mijn indruk is dat het besef begint door te dringen dat mensen eigenlijk niet echt goed in staat zijn integrale plannen op te stellen. Of integrale modellen. Er is een neiging bij complexe vraagstukken een stap achteruit te doen, afstand te nemen en te stellen van: “Laten we eerst een integraal model opstellen zodat we het systeem kunnen optimaliseren.” Fijn voor kennisinstituten en adviesbureaus, maar uiteindelijk strandt het. Vele rapporten van honderden pagina’s waarin het ene plaatje nog fraaier is dan de andere. Echter, papier blijft papier. We overschatten ons vermogen het geheel te overzien voor grote gebieden met aandacht voor alles in samenhang, voor de korte én de lange termijn. We verdrinken in de complexiteit en maken het ons uiteindelijk veel te ingewikkeld. Het punt is: als het complex is moet je dicht op de praktijk zitten en handelen vanuit de leefwereld. Er is dan sprake van een fundamentele omdraaiing. De Driepuntsbenadering kan hierbij helpen.