Je hoort het zo vaak: “We moeten ‘Out of the Box’ denken”. Of: “Zij moeten uit hun comfort zone komen!” Het gaat dan over de noodzaak te veranderen, veelal vanuit een diep besef dat we grote opgaven als klimaatadaptatie en de landbouwtransitie nooit zullen volbrengen als we door blijven modderen. Niet zelden citeert men Albert Einstein: “Als je doet wat je deed, krijg je wat je kreeg”. Dynamische brainstormsessies worden georganiseerd om op interactieve wijze te co-creëren en deelnemers enthousiast te krijgen voor een innovatieve aanpak.

In deze blog ga ik deze wijze van redeneren enigszins nuanceren.

Brainstormen

Een van de eerste beweringen waarachter je een vraagteken kunt plaatsen, is dat je innoveert door op dynamische wijze brainstromsessies te organiseren. Mijn eigen ervaring is dat je pas echt tot nieuwe inzichten komt als je langdurig in een rustige ruimte reflecteert met een klein ploegje mensen en de diepgang zoekt. Zo hebben we met z’n vieren vele dagen gewerkt aan het concept van de Werkplaats in het voorhuis van onze boerderij, met uitzicht over de Tzummerpolder en enkel enige vogelgeluiden op de achtergrond.

Waarom dit zo is, werd mij uitgelegd door Anjo Travialle. Op het moment dat we ons bevinden in een ruimte vol dynamiek en dus vele prikkels moeten verwerken vanaf al onze zintuigen, maken onze hersenen extra myeline aan. Dit stofje zorgt ervoor dat we vooral de neurale ‘autosnelwegen’ gaan benutten en interessante kleine zijweggetjes in ons denken links laten liggen. Kortom, we gaan geforceerd bekende denkpatronen omvormen door kreten te plaatsen op gekleurde post-its om daarna qua dwaze ideeën tegen elkaar op te bieden.

“En hoe gaat het in jullie groepje?”
“Fantastisch, we werken nu aan een Climate Change Dance Party op Mars”
“Wouw, jullie zijn echt lekker out of the box bezig!”
…

Ik heb zelf tientallen keren aan dat soort sessies meegedaan en ging volledig geïnspireerd naar huis. Fantastisch, wat een energie! En daar bleef het bij.

Out of the box

Ook heb ik moeite met de bewering dat we onze complexe opgaven pas tot een succes kunnen maken als we uit onze comfortzone komen en ‘Out of the Box’ gaan denken. Mijn ervaring is dat is dat we veel onzekerheid aankunnen als we in onze comfortzone blijven én ons verbinden met mensen die andere comfortzones hebben.

In onze Werkplaatsen spreken we niet over comfortzones, maar over Sferen (zie plaatje hierboven). Op het moment gaan dat we worstelen met een vraagstuk, bespreken we dit het liefst met de mensen die tot onze eigen Sfeer behoren. Ze spreken min of meer dezelfde taal. Binnen een Sfeer wisselen we op informele wijze verhalen uit. Tussen de Sferen communiceren we vooral met elkaar op formele wijze, veelal met behulp van documenten, zoals afvinklijsten.

Bij waterschappen en gemeenten hebben we vijf Sferen benoemd. Daarbij onderscheiden we ook nog de Schaduw. Dat is de ruimte waar medewerkers en ook bestuurders meer doen dan strikt van hen wordt verlangd. Ze vullen hun verantwoordelijkheid breed in. We hebben ontdekt dat de meeste innovaties verrijzen uit de Schaduw.

Interesse

We doen binnen onze eigen Sfeer (comfortzone) steeds meer ervaringen op. Deze zijn waardevol. Door ze te delen met mensen uit andere Sferen, komen we tot verandering en kunnen we gezamenlijk de kracht opbrengen om door de spaghetti van ingewikkeldheid heen zaken voor elkaar te krijgen. Dit verbindende vermogen noemen we interesse: een grondhouding waarbij we realiseren dat de kennis en ervaring van anderen even waardevol is dan die van mij en dat we elkaar kunnen helpen verder te komen.

Veel overheidsmedewerkers en ook bestuurders en politici hoor je zeggen “we moeten de burger betrekken”. In feite zeg je daarmee “de burger moet interesse tonen in het beleid dat wij aan het ontwikkelen zijn”. Dat is niet wederkerig en resulteert in een repeterende inspraak door ‘usual suspects’. Het zijn steeds dezelfde burgers die komen opdraven. Als we dit veranderen in het hebben van oprechte interesse voor wat bewoners en ondernemers bezighoudt, krijg je een ander spel. Daarvoor hoeven we niet ‘Out de Box’ te komen, maar moeten we dat waar we goed in zijn verbinden met waar anderen goed in zijn.

Bij waterschappen en gemeenten heb je medewerkers op kantoor en in het veld. Veel medewerkers op kantoor denken wel te weten wat de mensen buiten doen. “Ze zetten hier en daar een stuwklep omhoog of omlaag” of “ze vegen de straten met zo’n borstelmachientje'”. Tevens snappen de veldmedewerkers niet wat op kantoor gebeurt. Een praktijkman vertelde mij: “Ik weet niet wat ze doen op kantoor, maar weet wel dat wát zij doen, dat doen ze heel erg langzaam.” Waar mensen van binnen en buiten daadwerkelijk interesse in elkaar tonen en ervaringen gaan delen, krijgen ze begrip voor elkaar en ontdekken ze dat ze gezamenlijk complexe vraagstukken kunnen oppakken.

Affordances

Tot slot een fundamenteel punt. Grote ontdekkingen doen we niet door ‘Out of the Box’ te denken , maar door binnen je ‘gewone’ werk iets waar te nemen wat je nog niet eerder had gezien. Iemand uit een andere Sfeer vraagt bijvoorbeeld op geïnteresseerde wijze aan je: “Waarom doe je het eigenlijk op die manier?” Opeens realiseer je je dat het ook anders kan en openbaren er zich nieuwe mogelijkheden.

De grote adaptaties zijn onverwacht – ze duiken op – en zelden het resultaat van uitgebreide modelberekeningen. Ze komen voort uit interacties tussen mensen uit verschillende werkvelden (Sferen of disciplines). We spreken dan over affordances. Door anders en verfijnder te kijken, ontdek je dat er een kans voor het oprapen ligt. Ulrich Beck spreekt in zijn laatste boek The Metamorphis of the World over “spaces of spaces”. De kans heeft zich verstopt in de poriën van je dagelijkse praktijk, buiten het licht van je eigen organisatie, in de Schaduw. De gedetailleerde manier van kijken ontwikkelt zich door veel ervaringen op te doen en de korrel van waarneming zich verfijnt.

Slow

Als we onze opgaven serieus nemen zullen we voor een belangrijk deel afscheid moeten nemen van turbulent, job hopping, brainstorm en ‘Out of the Box’. Echte vernieuwing vraagt om enig geduld. Bij bomen duurt het ook enige tijd voordat ze volgroeid zijn en vruchten leveren. Kansrijke ideeën moeten rijpen. De paradox is dat het sneller gaat als je het rustig aan doet. In plaats van dat je in grote getalen verwilderd onder hoge druk post-its plakt in de verwachting dat je zo een doorbraak kunt forceren.

En uiteraard, een beetje ‘Out of de Box’ denken kan geen kwaad.